Postanowienie z dnia 15 listopada 2010 roku, sygn. akt II Ca 731/10

  • Drukuj
Szczegóły
Opublikowano: sobota, 27, sierpień 2011 20:57

W przepisie art.2 pkt.6 (ustawy z 14.12.1982 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych) przekazanie gospodarstwa rolnego zostało zdefiniowane dwojako – bądź jako (a) nieodpłatne przekazanie posiadania lub (jeżeli rolnik jest właścicielem) własności gospodarstwa rolnego na rzecz następcy, bądź jako (b) nieodpłatne przekazanie posiadania lub (jeżeli rolnik jest właścicielem) własności gospodarstwa rolnego na rzecz dowolnej osoby fizycznej stosownie do przepisów kodeksu cywilnego. Takie brzmienie przepisu wskazuje, ze ustawodawca zachował umowę z następcą jako nadal wyodrębnioną umowę prawa cywilnego oraz wprowadził możliwość -  jeżeli rolnik nie ma następcy spełniającego warunki określone w ustawie albo następca odmówił przejęcia gospodarstwa – zawarcia umowy z osobą nie mającą statusu następcy.

Regulacja ustawowa dotycząca zawierania umów z osobami nie mającymi statusu następcy została ukształtowana swoiście poprzez odesłanie stron wprost  do zawierania umów powszechnie stosowanych w obrocie prawnym i podlegających ocenie na gruncie art. 155 k.c. (wyłączona została tylko umowa zamiany). Stan taki oznacza, że umowa zawierana z osobą nie mającą statusu następcy winna być kwalifikowana jako jedna z umów prawa cywilnego, chociaż jest to umowa przekazania gospodarstwa rolnego sensu largo.

W trybie art. 207 k.c. powinny być dochodzone tylko takie roszczenia, które przysługiwałyby współwłaścicielom od samego początku tj. w od chwili powstania pożytku czy przychodu, lecz których wcześniejsza realizacja doznała przeszkód natury faktycznej, w efekcie czego  te pożytki i korzyści trafiły tylko do rąk jednego lub niektórych z nich. Nie jest natomiast dopuszczalne oparcie na tym przepisie żądania zmierzającego do pozyskania takiej należności, co do której tytuł w jej uzyskaniu przysługiwał tylko temu kto ją pobrał. Za taką należność w sprawie niniejszej uznać trzeba pobrane przez uczestniczkę (…) tzw. płatności unijne, co do których pozostali zainteresowani tytułu prawnego nie posiadali.

Nie jest właściwe w sprawie działowej krzyżowanie obowiązku zapłaty przez uczestników kwot z tytułu różnych roszczeń dochodzonych w takiej sprawie i mnożenie w ten sposób tytułów egzekucyjnych, których dopiero łączne wykonanie doprowadzi do właściwego wyniku.

POSTANOWIENIE SĄDU OKRĘGOWEGO W BIAŁYMSTOKU

z dnia 15 listopada 2010 roku, sygn. akt II Ca 731/10

 

Przewodniczący:

SSO  Beata Wojtasiak

Sędziowie:

SSO  Renata Tabor

SSO  Bogdan Łaszkiewicz

 

Sąd Okręgowy w Białymstoku II Wydział Cywilny Odwoławczy po rozpoznaniu w dniu 29 października 2010 r. w Białymstoku na rozprawie  sprawy z wniosku Ireny S.  z udziałem Doroty M., Krzysztofa J., Małgorzaty B., Beaty Z., Anny B., Wiesława G., Stanisławy K., Marii R. i Marty R. o dział spadku, podział majątku wspólnego i zniesienie współwłasności

na skutek apelacji uczestniczki Doroty M. od postanowienia Sądu Rejonowego w Sokółce

z dnia 28 maja 2010 r. sygn. akt I Ns  513/06

 

postanawia:

  1. zmienić zaskarżone postanowienie:

a) - w pkt II – i uchylić w nim ppkt. 1 i 2;

b)  - w pkt III – i dodać w nim ppkt. 4 i 5 o brzmieniu:

ppkt.4 – nieruchomości rolne położone we wsi M. P. o łącznej powierzchni 4,97 ha, oznaczone nr geodezyjnymi 36, 48, 193 i 245 wraz z drzewostanem na działkach 193 i 245 o łącznej wartości 46.210,00 złotych,

ppkt.5  –  udział 36/90 prawie własności nieruchomości położonej we wsi M. P. o powierzchni 1,93 ha, oznaczonej nr geod. 259, dla której prowadzona jest w Sądzie Rejonowym w Sokółce księga KW 15792 – o wartości 16.932,00 złotych;

c)   uchylić punkty X – XX i XXII - XXIV;

d) ustalić, że uczestniczka postępowania Dorota M. poniosła koszty pogrzebu spadkodawcy Antoniego J. w kwocie 8500 (osiem tysięcy pięćset) złotych;

e)   ustalić, że uczestniczka postępowania Dorota M. poniosła wydatki na utrzymanie majątku spadkowego (podatek rolny) w kwocie 1200 złotych;

f)   zasądzić od Doroty M. tytułem dopłat:

-           na rzecz Małgorzaty B. kwotę 19.723 (dziewiętnaście tysięcy siedemset dwadzieścia trzy) złotych, płatną w terminie 1 miesiąca od uprawomocnienia się orzeczenia z 13% w stosunku rocznym w razie uchybienia terminowi płatności;

-           na rzecz Krzysztofa J. kwotę 12.054 (dwanaście tysięcy pięćdziesiąt cztery) złote w terminie 1 miesiąca od uprawomocnienia się orzeczenia z 13% w stosunku rocznym w razie uchybienia terminowi płatności;

g)   zasądzić od Beaty Z. na rzecz Doroty M. kwotę 752 złote, płatną do 22.11.2010 roku z 13% w stosunku rocznym w razie uchybienia terminowi płatności;

h)   zasądzić od Ireny S. na rzecz Beaty Z. kwotę 256 złotych płatną do 22.11.2010 roku z 13% w stosunku rocznym w razie uchybienia terminowi płatności;

  1. oddalić apelację w pozostałej części;
  2. stwierdzić, że zainteresowani we własnym zakresie ponoszą koszty postępowania odwoławczego;
  3. nakazać wypłacić ze Skarbu Państwa na rzecz adw. (…) kwotę 2196 złotych tytułem zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej w postępowaniu odwoławczym, w tym 396 złotych tytułem podatku VAT.   

 

U Z A S A D N I E N I E

 

            Zaskarżonym postanowieniem Sąd Rejonowy w Sokółce dokonał podziału majątku wspólnego Ireny S. i Antoniego J., działu spadku po Antonim J. i zniesienia współwłasności.

 

            (…) W skład majątku wspólnego Ireny S. i Antoniego J., Sąd zaliczył gospodarstwo rolne, składające się z:

  1. nieruchomości rolnych położonych we wsi M. P., o łącznej powierzchni 4,97 ha, oznaczonych w jednostce rejestrowej 69 obrębu 20 M. P. jako działki o numerach: 36, 48, 91, 193 i 245, (…)
  2. udziału w wysokości 36/90 części w prawie własności nieruchomości rolnej położonej we wsi M. P., o powierzchni 1,93 ha, oznaczonej w jednostce rejestrowej 83 obrębu 20 M. P. jako działka o numerze 259, (…)
  3. nieruchomości rolnej położonej we wsi W., o powierzchni 3,32 ha, oznaczonej w jednostce rejestrowej 98 obrębu 31 W. jako działka o numerze 104, (…)
  4. nieruchomości rolnej położonej w K. o powierzchni 0,2458 ha oznaczonej w jednostce rejestrowej 655 obrębu 15 K. nr geod. 650, (…)
  5. nieruchomości rolnych położonych w K., o łącznej powierzchni   4,87 ha, oznaczonych w jednostce rejestrowej 672 obrębu 15 K. jako działki o numerach: 146, 169, 272, 315, 1352 i 1374, (…)
  6. nieruchomości rolnych położonych we wsi Ł. W., o łącznej powierzchni 2,85 ha, oznaczonych w jednostce rejestrowej 100 obrębu    17 Ł. W. jako działki o numerach: 40, 115, 125 i 148.

 

(…) Sąd nadto zasądził od uczestniczki postępowania Doroty M. tytułem rozliczenia przychodów, które przyniosła część nieruchomości rolnych będących przedmiotem postępowania – płatności bezpośrednich i płatności z tytułu wspierania gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), należnych za lata 2004-2009 i pobranych przez uczestniczkę postępowania Dorotę M.: na rzecz wnioskodawczyni Ireny S. kwotę 21.436,10 (dwadzieścia jeden tysięcy czterysta trzydzieści sześć 10/100) zł, zaś na rzecz uczestniczki postępowania Małgorzaty B., Beaty Z. i Krzysztofa J. kwoty po 11.883,00 zł;

 

            (…) Rozstrzygnięcie powyższe zostało poprzedzone ustaleniem, że istniejący między małżonkami Ireną S. i Antonim J. ustrój wspólności ustawowej, powstały z mocy prawa z chwilą zawarcia przez nich małżeństwa w dniu 16 maja 1973 roku, ustał z dniem 11 października 1995 roku tj. z datą wynikającą z wyroku Sądu Wojewódzkiego w Białymstoku, rozwiązującym przez rozwód ich związek małżeński. Z kolei Sąd Rejonowy w Sokółce postanowieniem z dnia 28 kwietnia 1997 roku, wydanym w sprawie z wniosku Doroty M. o otwarcie i ogłoszenie testamentu i stwierdzenie nabycia spadku (sygn. akt I Ns 509/96) stwierdził, iż spadek po Antonim J. nabyły dzieci spadkodawcy: Dorota M., Małgorzata B., Beata Z. i Krzysztof J. – po ¼ części każde z nich, w tym również i wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne.

           

            Ponieważ wspólność majątkowa małżeńska łączącą Irenę S. i Antoniego J. ustała przed wejściem w życie ustawy z dnia 17 czerwca 2004 roku o zmianie  ustawy – kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1691), zmieniającej kodeks rodzinny i opiekuńczy z dniem 20 stycznia 2005 roku, Sąd Rejonowy uznał, że do podziału majątku wspólnego małżonków należy z mocy art. 5 ust. 5 pkt. 3 powołanej ustawy stosować przepisy dotychczasowe. W świetle  przepisu art. 31 krio – w brzmieniu sprzed 20 stycznia 2005 roku – z chwilą zawarcia małżeństwa powstała między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa obejmująca ich dorobek (wspólność ustawowa), zaś przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością stanowiły majątek odrębny każdego z nich.

           

            Kierując się kryterium daty nabycia składników majątkowych Sąd I instancji określił skład majątku wspólnego, zaliczając do niego m. in. także – wbrew stanowisku uczestniczki Doroty M. – nieruchomości rolne w Ł. W., tj.  działki o numerach: 40, 115, 125 i 148 przekazane Antoniemu J. przez rodziców w ramach umowy z następcą zawartej 17 marca 1980 roku w trybie ustawy z 1977 roku o zaopatrzeniu emerytalnym rolników oraz nieruchomości przekazane mu przez Marię i Kazimierza małżonków B. aktem notarialnym z 19 czerwca 1990 roku w trybie ustawy z 14 grudnia 1980 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych, położone w M.  P., oznaczone numerami geodezyjnymi 36, 48, 91, 193, 245 i udział 36/90 w działce oznaczonej  numerem geodezyjnym 259. Sąd przywołał przy tym pogląd, zgodnie z którym, gdy następca, któremu rolnik przekazuje gospodarstwo rolne, podlega ustrojowi wspólności ustawowej, to nabyte w ten sposób gospodarstwo (nieruchomości rolne) stanowi dorobek małżonków (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 października 2001 roku, I CKN 402/00, OSNC 2002, Nr 6 poz. 79).

           

            (…) Osobno Sąd Rejonowy rozliczył przychody które przyniosła część nieruchomości rolnych będących przedmiotem postępowania z tytułu płatności bezpośrednich i płatności z tytułu wspierania gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), należnych za lata 2004 – 2009 i pobranych przez uczestniczkę postępowania Dorotę M. w kwocie łącznej 68.970,72 złotych. Sąd nie uwzględnił w tej mierze stanowiska uczestniczki co do tego, że owe płatności unijne nie powinny być w tej sprawie rozliczane, ani faktu że pobrane kwoty w znacznej części przekazała ona dzierżawcom, dbając tym samym o stan gospodarstwa rolnego. W szczególności Sąd wskazał, że analiza przepisów zamieszczonych przez ustawodawcę w art. 2 i art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 18 grudnia  2003 roku o płatnościach bezpośrednich  do gruntów rolnych i oddzielnej płatności z tytułu cukru (Dz. U. z 2004 roku, Nr 6, poz. 40 z późniejszymi zmianami) prowadzi do wniosku, iż są one bardzo ogólne i regulują wyłącznie tryb i zasady wypłaty płatności producentom rolnym. Przepis z art. 2 tejże ustawy określa katalog podmiotów uprawnionych do płatności i warunki ich uzyskania. Z kolei przepis z art. 4 ust. 2 ustawy określa jedynie tryb przyznania płatności w sytuacji śmierci producenta rolnego. Z przepisów ustawy z dnia 18 grudnia 2003 roku o płatnościach bezpośrednich do gruntów rolnych i oddzielnej płatności z tytułu cukru nie wynika przy tym, by owe płatności do gruntów rolnych nie mogły być uznane za pożytek cywilny rzeczy w rozumieniu kodeksu cywilnego. Ustawa ta nie reguluje również i tej kwestii, kto jest uprawnionym do tychże pożytków w sensie cywilnoprawnym. W tym zakresie brak jest zatem przepisów, które wyłączałyby zastosowanie zasad wywiedzionych z art. 53 kc w zw. z art. 207 kc, a także z art. 686 kpc.

(…) Prawidłowość tak przeprowadzonej wykładni przepisów z art. 2 ust. 1 i z art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 18 grudnia 2003 roku o płatnościach bezpośrednich do gruntów rolnych i oddzielnej płatności z tytułu cukru potwierdzają też zdaniem Sądu przepisy ustawy z dnia 26 stycznia 2007 roku o płatnościach w ramach systemów wsparcia bezpośredniego (Dz. U. z 2007 roku, Nr 35, poz. 217 z późniejszymi zmianami), która z dniem 27 lutego 2007 roku zastąpiła dotychczasową ustawę o płatnościach bezpośrednich, a w szczególności przepisu art. 22 ust. 1 tej ostatniej ustawy – w brzmieniu obowiązującym do dnia 16 lutego 2009 roku – zgodnie z którym w przypadku śmierci rolnika, która nastąpiła w okresie od dnia złożenia wniosku o przyznanie płatności do dnia doręczenia decyzji w sprawie przyznania płatności, płatności przysługują spadkobiercy, który spełnił wymogi określone przepisem. Zdaniem Sądu I instancji istotną w niniejszej sprawie jest odpowiedź na pytanie, czy współwłaściciel, który z wyłączeniem pozostałych współwłaścicieli korzysta z nieruchomości wspólnych – a takim współwłaścicielem nieruchomości rolnych wchodzących w skład gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem niniejszego postępowania jest niewątpliwie uczestniczka postępowania Dorota M. – powinien rozliczyć się z nimi z uzyskanych z tego tytułu dochodów. Udzielając pozytywnej odpowiedzi  na to pytanie Sąd I instancji podkreślił, że zasądzone od uczestniczki postępowania Doroty M. na rzecz wnioskodawczyni i uczestników postępowania Małgorzaty B., Beaty Z. i Krzysztofa J. kwoty odpowiadają – stosownie do regulacji z art. 207 kc – wielkościom ich udziałów we współwłasności gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem postępowania. (…)

 

           

            Apelację od tego postanowienia wniosła uczestniczka postępowania Dorota Misiewicz zaskarżając je w części tj. w punkcie II i III – w zakresie zaliczenia w skład majątku wspólnego Ireny Sejbuk i Antoniego Jancewicza nieruchomości opisanych w punkcie II w podpunktach 1, 2 i 6 postanowienia Sądu Rejonowego oraz w  punktach X, XIV, XV, XVI, XVII, XXI, XXII, XXIII i XXIV.

 

            Skarżąca zarzuciła w szczególności:

 

  1. naruszenie prawa materialnego poprzez:
    • błędną wykładnię art. 31 § 1 i 2 krio w brzmieniu sprzed 20 stycznia 2005 roku, a więc datą wejścia w życie ustawy z dnia 17 czerwca 2004 roku o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1691) zmieniającej kodeks rodzinny i opiekuńczy, co doprowadziło do uznania, iż w skład majątku wspólnego Ireny S. i Antoniego J. wchodzi gospodarstwo rolne składające się z nieruchomości rolnych położonych we wsi M. P., o łącznej powierzchni 4,97 ha, oznaczonych w jednostce rejestrowej 69 obrębu 20 M. P. jako działki o numerach: 36, 48, 91, 193 i 245 (…) i udział w wysokości 36/90 części w prawie własności nieruchomości rolnej położonej we wsi M. P., o powierzchni 1,93 ha, oznaczonej w jednostce rejestrowej 83 obrębu 20 M. P. jako działka o numerze 259, (…) oraz nieruchomości rolne położone we wsi Ł. W. o łącznej powierzchni 2,85 ha o jednostce rejestrowej 100 obrębu 17 Ł. W. jako działki o numerach 40,115, 125 i 148 (…), podczas gdy nieruchomości położone w M. P. zostały przekazane Antoniemu J. przez Kazimierza B. i Marię  B. w drodze umowy przekazania gospodarstwa rolnego (akt notarialny rep. Nr 1108/90 z dnia 19 czerwca 1990 roku) jako majątek odrębny (pkt. 6 litera a i c aktu), natomiast nieruchomości położone we wsi Ł. W. zostały przekazane na wyłączną własność Antoniemu J. przez matkę Annę J. umową nr 70193/70/870 przekazania własności i posiadania gospodarstwa rolnego zawartą w dniu 17 marca 1980 roku w Urzędzie Gminy w Kuźnicy, w której jako wyłączny nabywca działek figuruje Antoni J. i które to nieruchomości stanowią jego majątek odrębny;
    • błędną wykładnię art. 207 kc w zw. z art. 22 ust. 1 i  6 i art. 27 ust. 2 ustawy o  płatnościach w ramach systemów wsparcia bezpośredniego (Dz. U. z 2007 roku, Nr 35, poz.  217 z późniejszymi zmianami), która doprowadziła do bezzasadnego uznania, iż uczestniczka postępowania Dorota M. jako  współwłaściciel majątku będącego przedmiotem niniejszego postępowania korzysta z nieruchomości wspólnych wykraczając poza granice korzystania przysługującego jej jako osobie „uprawnionej” i powinna rozliczyć się z pozostałymi współwłaścicielami z uzyskanych z tego tytułu korzyści w sytuacji, gdy Dorota M. wszelkie uzyskane z tytułu dopłat środki finansowe określone w piśmie Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa Podlaskiego Oddziału Regionalnego przeznaczyła na pokrycie należności z tytułu podatków oraz  przekazała faktycznym użytkownikom gruntów w osobach Bartłomieja Sz. i Mieczysława Sz., co zostało w niniejszym postępowaniu wykazane zeznaniami tych osób jako świadków;
  2. naruszenie prawa procesowego poprzez:
    • przekroczenie granicy swobodnej oceny dowodów (art. 233 kpc) wyrażającej się w pobieżnej i niedostatecznie wnikliwej analizie dowodu z dokumentów, tj. aktu notarialnego rep. Nr 08/90 z dnia 19 czerwca 1990 roku, w którym część nieruchomości położonych we wsi M. P., stanowiących  przedmiot zainteresowania przedmiotowego  postępowania, zostało przekazanych przez Kazimierza B.  i Marię B.  w drodze przekazania gospodarstwa rolnego Antoniemu J. jako majątek odrębny, co potwierdzają pominięte przez Sąd zapisy 6 litera a i b aktu oraz umowy numer 70193/70/870 przekazania własności i posiadania gospodarstwa rolnego zawartej w dniu 17 marca 1980 roku w Urzędzie Gminy w Kuźnicy pomiędzy Anną i Antonim J. dotyczącej  nieruchomości rolnych położonych we wsi Ł. W., zgodnie z którą wolą przekazującej wyłącznym właścicielom nieruchomości pozostać miał Antoni J. i tylko on figuruje jako nabywca;(…)
    • pominięcie dowodu z zeznań świadków (…) jako podstawy do odstąpienia od rozliczania kwot uzyskanych przez uczestniczkę postępowania Dorotę M. w ramach tzw. dopłat bezpośrednich;
  3. sprzeczność istotnych ustaleń Sądu z materiałem dowodowym zgromadzonym w sprawie polegającą na ustaleniu, że mimo tego, że zarówno w umowie przekazania gospodarstwa rolnego, zawartej w formie aktu notarialnego w dniu 19 czerwca 1990 roku z Kazimierzem B.  i Marią B., jak też i w umowie przekazania własności  i posiadania gospodarstwa rolnego, zawartej w dniu 17 marca 1980 roku w Urzędzie Gminy w Kuźnicy z Anną J. jako nabywcą wystąpił jedynie Antoni J., to nieruchomości objęte tymi kontraktami bezsprzecznie wchodzą w skład majątku dorobkowego małżonków Ireny S. i Antoniego J.,  podczas gdy z treści rzeczonego aktu  notarialnego wynika, że przekazane umową nieruchomości stanowić mają majątek odrębny Antoniego J., natomiast przekazanie nieruchomości przez matkę wyłącznie Antoniemu J. miało na celu przeniesienie ich własności na jego rzecz, z wyłączeniem małżonki Ireny S. (…)

Wskazując na powyższe skarżącą wniosła o zmianę zaskarżonego postanowienia (…).

 

SAD OKRĘGOWY USTALIŁ I ZWAŻYŁ, CO NASTĘPUJE:

 

            Apelacja zasługiwała na częściowe uwzględnienie.

 

(…) W trzech głównych kwestiach objętych sporem zarówno przed Sądem I instancji jak i w postępowaniu odwoławczym, Sąd Okręgowy prezentuje pogląd zasadniczo odmienny niż Sad Rejonowy, co miało przełożenie na dokonaną korektę zaskarżonego orzeczenia w sposób częściowo zgodny z wnioskami apelacji. Apelacja ta – jakkolwiek zawiera szereg zarzutów naruszenia prawa materialnego i procesowego – w istocie ogniskuje się wokół kwestii składu majątku spadkowego, możliwości obciążenia skarżącej obowiązkiem zwrotu na rzecz zainteresowanych tzw. dopłat unijnych i wreszcie prawidłowości rozstrzygnięcia o poniesionych przez skarżącą wydatków na utrzymanie spadkowego gospodarstwa tj. podatku rolnego.

 

I.

Odnosząc się do pierwszej z trzech w/w spornych kwestii, za Sądem Rejonowym wskazać trzeba, że z uwagi na datę ustania wspólności ustawowej wnioskodawczyni i Antoniego J. (tj. rozwiązania ich związku małżeńskiego przez rozwód, orzeczony w 1995 roku), dla ustalania przynależności do majątku wspólnego lub osobistego poszczególnych składników nabywanych przez małżonków w trakcie małżeństwa, rozstrzygające jest brzmienie przepisów art. 32 i 33 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym do dnia 20 stycznia 2005 roku.

 

Zgodnie zaś z przepisem art.32 par.1 k.r.o. zaliczeniu do majątku wspólnego winny generalnie podlegać przedmioty majątkowe nabyte w trakcie małżeństwa przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Kierując się taką dyrektywą ustawową a także postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 24.10.2001 r. (ICKN 402/00) Sąd I instancji zaliczył do majątku wspólnego wnioskodawczyni i Antoniego J. m.in. nieruchomości rolne w Ł. W., przekazane temu ostatniemu przez rodziców w ramach umowy z następcą zawartej 17.03.1980 r. w trybie ustawy z 1977 roku o zaopatrzeniu emerytalnym rolników oraz nieruchomości przekazane mu przez Marię i Kazimierza małż B. aktem notarialnym z 19.06.1990 roku w trybie ustawy z 14.12.1980 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych, położone w M. P., oznaczone nr. geod. 36,48,91,193, 245 i udział 36/90 w działce oznaczonej nr. geodez.259.

 

W ocenie Sądu Okręgowego słuszne było zaliczenie do majątku wspólnego nieruchomości w  Ł. W., a odmienne w tej mierze stanowisko skarżącej nie zawiera w zasadzie żadnej argumentacji poza stwierdzeniem, że „zgodnie z wolą strony przekazującej wyłącznym właścicielem tych nieruchomości pozostać miał Antoni J. i tylko on figuruje jako nabywca”.

 

Problem przynależności gospodarstwa rolnego do majątku wspólnego małżonków w następstwie umowy zawieranej z następcą w ramach tzw. ustaw ubezpieczeniowych (tj. ustawy z dnia 27.101977r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz o innych świadczeniach dla rolników i członków ich rodzin – Dz.U.32 poz.140, ustawy z dnia 14.12.1982r. o ubezpieczeniu społecznym rolników i   członków ich rodzin – Dz.U 89.24.133. t.j., ustawy z dnia 20.12.1990r. o ubezpieczeniu społecznym rolników – Dz.U.98.7.25. t.j.), w sytuacji gdy stroną umowy był tylko jeden z małżonków był przedmiotem kontrowersji. Generalnie w judykaturze wskazywano, że zasadniczym celem umowy nie jest tu dokonanie przysporzenia na rzecz następcy lecz uzyskanie świadczenia emerytalnego od Państwa, w czym należy upatrywać właściwej causy rozporządzenia. W nurt ten wpisywało się także przywołane przez Sąd I instancji postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24.10.2001 r. (por. też uchwały SN z 19.02.1991r., III CZP 4/91, z 25.03.1992r., III CZP 125/92, z 8.09.1993r., III CZP 125/92). Z drugiej strony jednak wskazywano na podobieństwo umowy tego rodzaju do umowy darowizny (nieodpłatność świadczenia ze strony następcy), co uzasadniało uznanie, ze przedmiot umowy winien – analogicznie jak przy darowiźnie – wejść do majątku osobistego, o ile z oświadczenia przekazującego nie wynika wola odmienna (por. post SN z 15.06.1999r., III CKN 269/98).

 

W uchwale 7 sędziów z 25.11.2005 roku (III CZP 59/05) Sąd Najwyższy wyraził kategoryczny pogląd, że gospodarstwo rolne przekazane w trybie ustawy z dnia 27.101977r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz o innych świadczeniach dla rolników i członków ich rodzin  następcy pozostającemu w ustawowej wspólności małżeńskiej należy do majątku wspólnego. Na poparcie takiego poglądu ponownie został przywołany argument o causie rozporządzenia a nadto wychwycone zostały rozbieżności pomiędzy umową darowizny a umową z następcą, wyrażające się głównie w tym, że rolnik przekazujący gospodarstwo rolne doznaje daleko idących ograniczeń w wyborze następcy, co nie dotyczy darczyńcy. Sąd Najwyższy odniósł się nadto do znowelizowanych przepisów kodeksu rodzinnego i wskazał, ze nowelizacja z 2005 roku nastąpiła w warunkach utrzymującego się sporu co do charakteru umowy przekazania, którego ustawodawca nie przeciął lecz pozostawił rozstrzygnięcie tego zagadnienia praktyce. Zdaniem tego Sądu brak jest podstaw do odstąpienia od ugruntowanego już przez praktykę stanowiska że umowa przekazania jest odrębną umową prawa cywilnego, do której nie należy stosować przepisów o darowiźnie, a generalnie o przynależności nabytego przedmiotu do majątku wspólnego winien decydować czas, w którym nastąpiło nabycie, gdyż zasadą jest że wszelkie przysporzenia zaistniałe w trakcie trwania wspólności powiększają majątek wspólny.

 

Odwołując się do tej uchwały i zawartej w niej argumentacji, Sąd Okręgowy w pełni aprobuje ustalenie przez Sąd I instancji w niniejszej sprawie, że nieruchomości rolne przekazane Antoniemu J. jako następcy w trybie ustawy z dnia 27.101977r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz o innych świadczeniach dla rolników weszły do majątku wspólnego jego i wnioskodawczyni.

 

Natomiast kwestia przynależności do majątku wspólnego nieruchomości nabytych przez Antoniego J. od Marii i Kazimierza małż B. aktem notarialnym z 19.06.1990 roku w trybie ustawy z 14.12.1982 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych (k. 19-21 akt Księgi Wieczystej o numerze (…), prowadzonej przez IV Wydział Ksiąg Wieczystych Sądu Rejonowego w Sokółce),  nie jest jednak już tak oczywista. W tej mierze Sąd Okręgowy podzielił stanowisko zawarte w apelacji, choć z innych przyczyn niż wskazywane przez skarżącą.

W szczególności Sąd Okręgowy zwrócił uwagę na fakt, że – jak wynika wprost z treści umowy – została ona zawarta na podstawie art.2 pkt.6 lit.b przywołanej ustawy i że Antoni J. nie był następcą w rozumieniu przepisów tej ustawy.

 

W przepisie art.2 pkt.6 przekazanie gospodarstwa rolnego zostało zdefiniowane dwojako – bądź jako (a) nieodpłatne przekazanie posiadania lub (jeżeli rolnik jest właścicielem) własności gospodarstwa rolnego na rzecz następcy, bądź jako (b) nieodpłatne przekazanie posiadania lub (jeżeli rolnik jest właścicielem) własności gospodarstwa rolnego na rzecz dowolnej osoby fizycznej stosownie do przepisów kodeksu cywilnego. Takie brzmienie przepisu wskazuje, ze ustawodawca zachował umowę z następcą jako nadal wyodrębniona umowę prawa cywilnego oraz wprowadził możliwość -  jeżeli rolnik nie ma następcy spełniającego warunki określone w ustawie albo następca odmówił przejęcia gospodarstwa – zawarcia umowy z osobą nie mającą statusu następcy.

 

Zauważyć w tym miejscu należy, że na gruncie ustawy 14.12.1982 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników Sąd Najwyższy uznał, ze nie może być wprost podtrzymane stanowisko wyżej omawianej uchwały składu 7 sędziów SN, a to z uwagi na wprowadzone tą ustawą (art.59) umowne przeniesienie własności, z zachowaniem formy aktu notarialnego, co w przypadku zawarcia umowy z następcą uzasadnia stosowanie w drodze analogii przepisów o darowiźnie. W konsekwencji Sąd uznał, ze gospodarstwo rolne, którego własność przeszła na następcę rolnika pozostającego w ustroju wspólności majątkowej , w wyniku zawarcia umowy przekazania gospodarstwa pomiędzy nim a przekazującym, weszła do jego majątku odrębnego (por. post. SN z 18.04.2008 roku, II CSK647/07). Pogląd ten może wywoływać pewne kontrowersje, gdyż w głównej mierze oparty jest na argumencie o nieodpłatności przekazania (odrzuconym uprzednio przez skład 7 sędziów jako argument rozstrzygający) i umownym charakterze przekazania w formie aktu notarialnego (choć możność zawarcia umowy nie oznaczała bynajmniej dowolności w wyborze następcy, który nadal musiał spełniać wymogi ustawowe, tj przepracować co najmniej 5 lat w przekazywanym gospodarstwie – art.48, a ów brak dowolności w wyborze był akcentowany uprzednio w uchwale 7 sędziów jako zasadnicza różnica sprzeciwiająca się dopuszczalności poszukiwania analogii w przepisach o darowiźnie).

 

Natomiast regulacja ustawowa dotycząca zawierania umów z osobami nie mającymi statusu następcy została ukształtowana swoiście poprzez odesłanie stron wprost  do zawierania umów powszechnie stosowanych w obrocie prawnym i podlegających ocenie na gruncie art. 155 k.c. (wyłączona została tylko umowa zamiany). Stan taki oznacza, że umowa zawierana z osobą nie mającą statusu następcy winna być kwalifikowana jako jedna z umów prawa cywilnego, chociaż jest to umowa przekazania gospodarstwa rolnego sensu largo. W istocie oznaczało to stworzenie przez ustawodawcę umów o podwójnym skutku – określonym tak przez przepisy prawa cywilnego (przeniesienie własności) jak i przez przepisy ustawy ubezpieczeniowej (nabycie świadczenia emerytalnego).

 

Przenosząc te rozważania na grunt sprawy niniejszej przyjąć należy, że aktem notarialnym z 19.06.1990 roku została zawarta pomiędzy stronami tego aktu umowa darowizny, choć nie została ona tak przez strony nazwana. Nie ma w takiej sytuacji potrzeby ani nawet możliwości stosowania przez analogię przepisów o darowiźnie, lecz przepisy te powinny być stosowane wprost. Z kolei z mocy art. 33 k.r.o w brzmieniu poprzednio obowiązującym przedmioty nabyte przez darowiznę stanowiły majątek odrębny każdego z małżonków jeśli darczyńca inaczej nie postanowił. Mając zatem na uwadze, że z treści aktu notarialnego nie wynika zamiar przysporzenia także na rzecz żony Antoniego J. uznać należało, że nieruchomości nabyte wspomnianym aktem nie zasiliły majątku wspólnego. To te okoliczności, a nie eksponowana w apelacji sama tylko treść wniosku stron zawartego w akcie notarialnym o wpisanie nabytych nieruchomości jako majątku odrębnego Antoniego J., spowodowały w konsekwencji uchylenie zaskarżonego postanowienia w pkt. II ppkt. 1i 2 i uznanie, ze opisane tam składniki winny być traktowane tylko jako majątek  spadkowy po Antonim J.. Tym samym wartość majątku wspólnego zmniejszyła się do kwoty 180.915 złotych.

 

            II.

Apelacja okazała się uzasadniona także w części skierowanej przeciwko punktom XIV-XVII orzeczenia Sądu I instancji, nakładającym apelującą obowiązek zwrotu matce i rodzeństwu pobranych przez nią w latach 2004 – 2009 tzw. dopłat unijnych, tj płatności bezpośrednich i płatności z tytułu wspierania gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW).

Okolicznością bezsporną było pobranie z tego tytułu przez Dorotę M. łącznej kwoty 68.970,72 złote. Sąd I instancji rozliczając w sprawie niniejszej tę kwotę jako pożytek cywilny stosownie do przepisów art. 53 par.2 k.c. i 207 k.c., nie uwzględnił stanowiska uczestniczki, że kwotę te wypłaciła już dzierżawcom gospodarstwa i tą drogą ochroniła gospodarstwo rolne przed degradacją. Sąd uznał, że taka obrona nie może być uznana za skuteczną jeśli zważyć, że uczestniczka takiej decyzji nie uzgodniła z pozostałymi właścicielami spadkowego gospodarstwa. Zaznaczyć należy, że z zeznań świadków Bartłomieja Sz., Mieczysława Sz. i Tadeusza R. (k.250-253, 334, 435 i 436) w istocie wynika, że otrzymali oni od Doroty M. kwotę o łącznej wysokości 52.000 złotych, co wyczerpuje niemal w całości sumę, której spłatą w sprawie niniejszej obciążona została uczestniczka.

 

W ocenie Sądu Okręgowego płatności unijne w ogóle nie mogą być jednak traktowane jako pożytek w rozumieniu art.53 par.2 k.c. Przepis ten definiuje pożytki cywilne jako dochody, które rzecz przynosi na podstawie stosunku prawnego. Takim stosunkiem prawnym może być np. prawo własności, które niewątpliwie w odpowiednim udziale przysługiwało skarżącej w odniesieniu do obszarów objętych płatnościami. Nie należy jednak zapominać, że zarówno na gruncie ustawy z 18.12.2003 roku o płatnościach bezpośrednich jak i ustawy z 26.01.2007 roku o płatnościach w ramach wsparcia bezpośredniego przyznane płatności nie były bynajmniej pochodną prawa własności lecz skutkiem faktu posiadania gruntów rolnych i to pod warunkiem spełnienia określonych wymogów. I tak, art.2 ustawy z 2003 r. stawiał wymóg utrzymywania gruntów w dobrej kulturze rolnej, przy zachowaniu wymogów ochrony środowiska i właściwej normy obszarowej. W polu widzenia mieć trzeba, że ustawa nawiązywała do rozporządzenia Rady (WE) nr. 1782/2003 ustanawiającego wspólne zasady dla systemów wsparcia w ramach wspólnej polityki rolnej i ustanawiającego określone systemy wsparcia dla rolników (DzU.UE.L.03.270.1). Z treści tego rozporządzenia wynikało, że wsparcie przysługiwało rolnikom, tj osobom  prowadzącym działalność rolniczą lub które podjęły czynności przygotowawcze do rozpoczęcia takiej działalności w bardzo bliskiej przyszłości (art.2 lit.a).

 

Stan taki oznacza, że przyznanie płatności unijnych zostało ściśle powiązane z osobą producenta rolnego i ukierunkowane na konkretny cel, więc trudno znaleźć argumentację przemawiającą za wnioskiem o potrzebie podzielenia się przez uprawnionego do płatności z innymi osobami, które takich uprawnień nie mają. Z tego też względu trudno jest uznać je za przychód podlegający rozliczeniu w sprawie działowej, skoro ubiegający się o to rozliczenie nie są w stanie wykazać, ze uzyskaliby sami taki przychód, gdyby uprzednio o płatności wystąpili. Zaakcentować trzeba wreszcie i to, że owe płatności unijne są należnością o charakterze administracyjnoprawnym, a nie cywilnoprawnym, a wydaje się  że intencją ustawodawcy, który zezwolił współwłaścicielom przy znoszeniu współwłasności na rozliczanie pożytków i przychodów (art. 207 k.c.) było rozliczanie pożytków i przychodów wynikających ze stosunków regulowanych przepisami prawa cywilnego.

 

To co zostało wywiedzione powyżej należy uznać za aktualne także na gruncie obecnie obowiązującej ustawy z 26.01.2007 roku o płatnościach w ramach wsparcia bezpośredniego i oceny tej nie zmienia fakt, ze ta ustawa wprowadziła możliwość ubiegania się przez spadkobiercę rolnika, który zmarł po złożeniu wniosku o przyznanie płatności. Nie dowodzi to bynajmniej istnienia sukcesji cywilnego prawa majątkowego. Zgodnie z przepisem art.22 ustawy w jego brzmieniu pierwotnym, którego sens utrzymuje się pomimo nowelizacji z 2008, 2009 i 2010 roku w przypadku śmierci rolnika, który zmarł po złożeniu wniosku o przyznanie płatności i przed doręczeniem mu decyzji o przyznanie płatności, płatności te przysługują spadkobiercy, jeżeli objął w posiadanie grunty rolne, których dotyczył wniosek o przyznanie płatności i jeżeli spełnia on warunki do przyznania płatności. Nowelizacje art.22 ust1 zmodyfikowały wymóg faktu posiadania o tyle, że uzależniły płatności od posiadania przez spadkobiercę lub spadkodawcę gruntów także w dniu 31maja roku, w którym został złożony wniosek. Przejście płatności na spadkobiercę zależy w istocie od łącznego spełnienia trzech przesłanek: od nabycia statusu spadkobiercy, od objęcia w posiadanie gruntów, których dotyczy postępowanie (i bycia ich posiadaczem w dniu 31 maja danego roku) oraz od spełnienia warunków do otrzymania płatności. Te ostatnie zostały określone w art.7 ustawy i sprowadzają się do wymogu posiadania działek rolnych o powierzchni nie mniejszej niż 1 ha i utrzymywania tych gruntów zgodnie z normami przez cały rok kalendarzowy. Przy takiej regulacji płatności unijne nie utraciły swego administracyjnoprawnego charakteru ( praw cywilnych nie dziedziczy się pod warunkiem spełnienia odrębnych przesłanek).

 

W ocenie Sądu Okręgowego generalnie w trybie art. 207 k.c. powinny być dochodzone tylko takie roszczenia, które przysługiwałyby współwłaścicielom od samego początku tj. w od chwili powstania pożytku czy przychodu, lecz których wcześniejsza realizacja doznała przeszkód natury faktycznej, w efekcie czego  te pożytki i korzyści trafiły tylko do rąk jednego lub niektórych z nich. Nie jest natomiast dopuszczalne oparcie na tym przepisie żądania zmierzającego do pozyskania takiej należności, co do której tytuł w jej uzyskaniu przysługiwał tylko temu kto ją pobrał. Za taką należność w sprawie niniejszej uznać trzeba pobrane przez uczestniczkę Dorotę M. tzw. płatności unijne, co do których pozostali zainteresowani tytułu prawnego nie posiadali

 

Powyższe rozważania doprowadziły Sąd Okręgowy do przekonania, że omawiane należności nie powinny być przedmiotem rozliczeń w ramach art. 207 k.c. gdyż tą drogą trafiłyby do osób nieuprawnionych. Z tych względów Sąd Okręgowy odstąpił od poglądu uprzednio prezentowanego w sprawie II Ca 771/09.

 

 

(…) Sąd Okręgowy wyraża pogląd, że nie jest właściwe w sprawie działowej krzyżowanie obowiązku zapłaty przez uczestników kwot z tytułu różnych roszczeń dochodzonych w takiej sprawie i mnożenie w ten sposób tytułów egzekucyjnych, których dopiero łączne wykonanie doprowadzi do właściwego wyniku. Jakkolwiek więc nie zostały formalnie zaskarżone apelacją punkty XVIII – XX i – w zakresie kwot po 210,21 – punkty XXII – XXIV postanowienia Sądu I instancji, to jednak, ze względu na tzw. integralność zaskarżonego orzeczenia, Sąd odwoławczy mógł wyjść poza granice i wnioski zaskarżenia, zwłaszcza że nie naruszało to interesu skarżącej, bowiem wyliczenia Sądu Rejonowego zawarte w w/w punktach pozostały w niezmienionym zakresie wykorzystane do obliczeń przez Sąd Okręgowy.  Z tej przyczyny uchyleniu podlegały zarówno zaskarżone punkty X – XIII, jak i niezaskarżone punkty XVIII – XX i XXII – XXIV postanowienia Sądu I instancji, zaś w to miejsce Sąd Okręgowy orzekł o obowiązku zapłaty należnej od Doroty M., Ireny S. i Beaty Z.  z uwzględnieniem zarówno dopłat przypadających tym uczestnikom jak i obciążających ich kwot do zapłaty wyliczonych przez Sąd Rejonowy w pkt. XVIII – XX i XXII - XXIV.(…)

 

Mając powyższe na uwadze Sąd Okręgowy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 386 par.1 k.p.c.(…)